कोरोनाव्हायरसचा प्रसार रोखण्यासाठी तंत्रज्ञानाची मदत घेणे आवश्यक असले तरी त्याच तंत्रज्ञानामूळे हुकुमशाही सरकारे अधिक बळकट होण्याचा धोका असल्याचे युवाल नुह हरारी यांनी म्हटले आहे.हरारी हे प्रसिद्ध इतिहासकार असून त्यांनी ’सेपियन्स’ या मानवजातीचा संपूर्ण प्रवास अगदी वेगळ्या पद्धतीने सांगणा-या पुस्ताकासह अनेक पुस्तकांचे लेखन केले आहे. ते जेरूसेलमच्या हिब्रू विश्वविद्यालयात इतिहासाचे प्राध्यापक आहेत. सध्याच्या कोरोना व्हायरसच्या प्रादुर्भावाच्या पार्श्वभूमीवर त्यांचे अनेक वैचारिक लेख जागतिक पातळीवर प्रकाशित झाले आहेत. कोरोनाचा प्रसार, त्यावर केले जाणारे उपाय आणि कोरानानंतरचे जग यावरील त्यांचे भाष्य मन हादरवून टाकणारे आहे.
कोरोना व्हायरसचा वाढता प्रादुर्भाव लक्षात घेता भारत सरकारनेही तंत्रज्ञानाचा मोठ्या प्रमाणावर वापर सुरू केला आहे.अलिकडेच भारत सरकारने ‘आरोग्य सेतू‘ नावाचं एप लॉन्च केलं आहे. कोरोना व्हायरसच्या जोखमीचा अंदाज देणारं हे एप आहे. या एपमुळे कोरोनाव्हायरसच्या संक्रमणाबाबत अंदाज बांधणे आणि गरज वाटल्यास लोकांना आवश्यक त्या सूचना देणे सरकारला शक्य होणार आहे. हरारी यांचा अशा प्रकारच्या तंत्रज्ञानाच्या वापराला आक्षेप नाही मात्र या तंत्रज्ञानाच्या वापराचे धोकेही ते लोकांच्या नजरेस आणून देतात.
हरारी यांच्या मते, ’मानव जात सध्या जागतिक संकटाचा सामना करत आहे.कोरोनाव्हायरस हे मानवा पुढील कदाचित सर्वात मोठे संकट आहे. आगामी काही आठवड्यात लोकांनी आणि सरकारने घेतलेले निर्णय केवळ आरोग्य व्यवस्थाच नव्हे तर अर्थव्यवस्था, राजकारण आणि संस्कृती यांच्या दृष्टीनेदेखील पुढच्या कित्येक वर्षांसाठी जगाला वेगळे आकार देणारे ठरतील. आपण वेगाने आणि निर्णायकपणे कृती केली पाहिजेच परंतु त्या कृतीचे दीर्घकालीन परिणाम देखील विचारात घेतले पाहिजेत. विद्यमान धोक्या मधून मार्ग कसा काढायचा याचा विचार करताना आणि पर्याय निवडताना सध्याच्या धोक्या मधून बाहेर पडल्यानंतर अस्तित्वात असणारे जग कशा प्रकारचे असेल याचाही विचार केला पाहिजे. होय, वादळ संपुष्टात येईल, मानवजातीचे अस्तित्वही टिकेल, आपल्यातील बरेच लोक जिवंतही राहतील.परंतु आपण एका वेगळ्या जगात असू’
यातील ’ वादळ संपुष्टात येईल, मानवजातीचे अस्तित्वही टिकेल आणि आपल्यातील बरेच लोक जिवंतही राहतील’ हे शब्द अंगावर काटा आणणारे आणि कोरोनाव्हायरसच्या धोक्याच्या तीव्रतेची जाणीव करून देणारे तर आहेतच परंतु आपण या धोक्याकडे किती सहजपणे दुर्लक्ष करतोय हे सांगणारेही आहेत.
हरारी यांच्या मते , आगामी काळात अनेक अल्प मुदतीचे परंतु आणीबाणीचे उपाय हे जीवनाचा अविभाज्य भाग बनून जातील. अशा काळात संपूर्ण देशातील नागरिकांना मोठ्या प्रमाणावर सामाजिक प्रयोगांमधील एक वस्तू (गिनिपिग ज्याला इंग्रजीमध्ये Subject असेही मह्टले जाते ) म्हणून वापरले जाते. एरवी सामान्य काळात, सरकारे, व्यवसाय आणि शैक्षणिक मंडळी असे प्रयोग करण्यास सहमती दर्शवीत नाहीत. परंतु हा सामान्य काळ नाही.
या संकटाच्या काळात आपल्याला दोन गोष्टींचा सामना करावा लागत आहे. एक आहे जनतेवरील संपूर्ण पाळत आणि नागरिकांचे सबलीकरण. आणि दुसरी आहे ती राष्ट्रवादी वेगळेपणा आणि जागतीक एकता.
सध्याची साथ थांबविण्यासाठी, सर्व जनतेने काही मार्गदर्शक तत्त्वांचे पालन करणे आवश्यक आहे. हे साध्य करण्याचे दोन मुख्य मार्ग आहेत. एक म्हणजे लोकांवर देखरेख ठेवणे आणि नियम मोडणाऱ्यांना शिक्षा देणे. आज, मानवी इतिहासामध्ये प्रथमच तंत्रज्ञानामुळे प्रत्येकाचे सतत निरीक्षण करता येणे शक्य होत आहे. पन्नास वर्षांपूर्वी, केजीबी (रशियाची गुप्तहेर संघटना) २४ कोटी सोव्हिएत नागरिकांवर दिवसाचे २४ तास नजर ठेवू शकत नव्हती, किंवा एकत्रित केलेल्या सर्व माहितीवर प्रभावीपणे प्रक्रियाही करू शकत नव्हती. केजीबी मानवी एजंट्स आणि विश्लेषकांवर विसंबून होती आणि प्रत्येक नागरिकावर नजर ठेवण्यासाठी मानवी एजंट ठेवूही शकत नव्हती. परंतु आताची सरकारे मानवी मदती ऐवजी सर्वव्यापी सेन्सर आणि शक्तिशाली अल्गोरिदम्सवर अवलंबून राहू शकतात.
कोरोनाव्हायरस साथीच्या विरूद्धच्या या लढाईत अनेक सरकारांनी पाळत ठेवण्याची नवीन साधने यापूर्वीच तैनात केली आहेत. सर्वात उल्लेखनीय प्रकरण चीनचे आहे. लोकांच्या स्मार्टफोनचे बारकाईने निरीक्षण करणे, चेहरा-ओळखणारे कोट्यवधी कॅमेरे वापरणे आणि लोकांना त्यांचे शरीराचे तापमान आणि वैद्यकीय स्थिती तपासून अहवाल देण्यास भाग पाडणे. यांद्वारे चीनी अधिकारी केवळ संशयित कोरोनाव्हायरसग्रस्त वाहकांना त्वरित ओळखू शकतात. इतकेच नव्हे तर त्यांच्या हालचालींचा मागोवा घेउ शकतात आणि ज्याच्या ज्याच्या ते संपर्कात आले त्यांचीहि ओळख पटवू शकतात.
या प्रकारचे तंत्रज्ञान केवळ पूर्व आशियापुरते मर्यादित नाही. इस्रायलचे पंतप्रधान बेंजामिन नेतान्याहू यांनी अलीकडेच इस्रायल सुरक्षा एजन्सीला कोरोना व्हायरसची लागण झालेल्या रुग्णांचा मागोवा घेण्यासाठी दहशतवाद्यांचा सामना करण्यासाठी राखून ठेवलेले पाळत ठेवण्याचे तंत्रज्ञान अमलात आणण्यास मान्यता दिली. इस्रायलच्या संसदीय उपसमितीने हा उपाय मान्य करण्यास नकार दिला होता. मात्र तरीही , नेतन्याहू यांनी स्वतःच्या अधिकारात आणि आणीबाणीचा निर्णय म्हणून तो निर्णय लागू केला.
यावर तुम्ही म्हणाल की या सर्व गोष्टींमध्ये नवीन काही नाही. अलिकडच्या काळात सरकारे आणि मोठे उद्योग, दोघेही लोकांचा मागोवा घेण्यासाठी, त्यांच्यावर देखरेख ठेवण्यासाठी आणि त्यांना (सोयीस्करपणे) आपल्याकडे वळवण्यासाठी अधिकधिक प्रगत तंत्रज्ञान वापरत आहेत.
काही मोठ्या देशांनी नागरिकांवर मोठ्या प्रमाणात पाळत ठेवण्यासाठी अशा तंत्रज्ञानांचा वापर करण्यास नकार दिला.अर्थात याचे कारण यापुढे अशा तंत्रज्ञानाचा वापर नियमित होइल म्हणून नव्हे. तर यापूर्वी अशी पाळत ही फक्त शरिराच्या बाहेरून ठेवली जात असे. आता मात्र त्वचेच्या खालीही ती ठेवली जाउ शकते या भितीने .हा बदल नाटकीय आहे. म्हणून आपण जर सावधगिरी बाळगली नाही तर तंत्रज्ञानाच्या निमित्ताने ठेवलेली ही पाळत कोणत्याही प्रलया इतकीच भयानक ठरेल.
यापूर्वी आपण बोटाने आपल्या स्मार्टफोनच्या स्क्रीनला स्पर्श करून एखादी लिंक पहायचो त्यावेळी आपलं बोट कशावर आहे हे सरकार जाणून घेत होते. परंतु आता सरकारांच्या स्वारस्याचे केंद्र बदललेले आहे त्यांना आता आपल्या बोटाचे तापमान आणि त्वचेखालील रक्त दाब याबाबतही जाणून घ्यायचे असते.
या पाळत ठेवण्याच्या व्यवस्थेत आपण कुठे आहोत हे शोधण्यात येणारी एक समस्या म्हणजे, आपणापैकी कुणालाच माहित नाही की आपल्यावर कशा प्रकारे पाळत ठेवली जातेय आणि भविष्यात काय वाढून ठेवले आहे! पाळत ठेवण्याचे तंत्रज्ञान भयंकर वेगाने विकसित होत आहे आणि दहा वर्षांपूर्वी ज्या रम्य विज्ञानकथा मानल्या जात त्या गोष्टी आज ‘शिळ्या बातम्या’ झाल्या आहेत. प्रयोग म्हणून एक विचार करू. समजा एका काल्पनिक सरकारने अशी मागणी केली की प्रत्येक नागरिकाने दिवसाचे २४ तास शरीराचे तपमान आणि हृदय गती मोजणारे बायोमेट्रिक ब्रेसलेट घालावे. मोजलेला डेटा एकत्रित केला जाईल आणि सरकारी अल्गोरिदमद्वारे त्याचे विश्लेषणही केले जाईल. आपण आजारी असल्याचे आपल्याला समजण्यापूर्वीच अल्गोरिदमला समजेल, शिवाय आपण कोठे होतो आणि कोणाला भेटलो हे देखील त्यांना समजेल. संक्रमणाची साखळी अत्यंत तोकडी केली जाऊ शकेल आणि पूर्णपणे तोडलीही जाऊ शकेल. वादासाठी आपण असंही म्हणू शकतो की अशी प्रणाली काही दिवसांतच महामारीला जागीच रोखू शकेल. ऐकायला छान वाटते, बरोबर ना?
परंतु याला दुसरी बाजूही आहे. यामुळे नवीन पाळत ठेवणाऱ्या भयानक यंत्रणेला कायदेशीरपणा मिळेल. उदाहरणार्थ, जर सरकारला कळले की मी सीएनएन दुव्याऐवजी फॉक्स न्यूज दुव्यावर क्लिक केले आहे, तर या माहितीमुळे माझा राजकीय दृष्टिकोन आणि कदाचित माझे व्यक्तिमत्त्व याबद्दल त्यांना काही अंदाज बांधता येईल. मी व्हिडिओ क्लिप पाहताना माझ्या शरीराचे तपमान, रक्तदाब आणि हृदय गती यांच्यावर काय परिणाम होतो याचे ते निरीक्षण करू शकले तर मला कशाने हसू येते, कशाने रडू येते आणि मला खरोखर कशाने चीड येते हेही ते जाणू शकतील.
हे लक्षात ठेवणे महत्त्वाचे आहे की ताप, खोकला याप्रमाणेच राग, आनंद, कंटाळा आणि प्रेम या बाबी नैसर्गीक आहेत. खोकला ओळखणारे तंत्रज्ञानच हसणे देखील ओळखू शकते. जर मोठे उद्योग आणि सरकारांनी आपला बायोमेट्रिक डेटा काढणे सुरू केले तर आपण स्वतःला ओळखतो त्यापेक्षा कितीतरी चांगले ते आपल्याला ओळखू शकतील! असं झालं तर ते केवळ आपल्या भावनांचा अंदाज लावू शकतील असं नव्हे तर ते आपल्या भावनांमध्ये बदलहि घडवून आणू शकतील! आणि त्यांना पाहिजे असलेली कोणतीही वस्तू विकू शकतील – मग ते एखादे उत्पादन असेल किंवा एखादा राजकारणी ! या जैवमोजणी वरील (biometric monitoring) देखरेखीपुढे केंब्रिज अॅनालिटिकाच्या डेटा हॅकिंगच्या युक्त्या अश्मयुगातील हत्यारांसारख्या भासतील. २०३० मधील उत्तर कोरियासारख्या हुकुमशाही देशाची कल्पना करा.त्यावेळी प्रत्येक नागरिकाला २४ तास बायोमेट्रिक ब्रेसलेट घालावे लागले आणि त्यांनी जर आपल्या ‘महान’ नेत्याचे भाषण ऐकले आणि ब्रेसलेटने रागाची लक्षणे नोंदवली तर त्यांचे काय होईल?
अर्थात, आपत्कालीन परिस्थितीत करण्यात आलेली आणिबाणितील तात्पुरती उपाययोजना म्हणून सरकारने निश्चितपणे बायोमेट्रिक पाळत ठेवणे योग्य ठरू शकते. मात्र आणीबाणी संपली की ती जायला हवी . परंतु तसे होत नाही. अशा ‘तात्पुरत्या उपाययोजनां’ना आपत्कालीन परिस्थिती संपल्यानंतरही सुरु राहण्याची वाईट खोड असते.त्यांच्या दृष्टीने जवळच्या भविष्यात नेहमीच एक नवीन आणीबाणी दबा धरून बसलेली असते! उदा. इस्राईल देशाने, १९४८ च्या स्वातंत्र्य युद्धाच्या वेळी आपत्कालीन स्थिती घोषित केली, ज्यामुळे प्रेस सेन्सॉरशिप आणि जमीन जप्त करण्यापासून ते पुडिंग बनविण्याच्या विशेष नियमांपर्यंत (चेष्टा नाही ) अनेक तात्पुरत्या उपाययोजनांना मान्यता दिली गेली. स्वातंत्र्ययुद्ध जिंकल्यानंतर बराच काळ गेला आहे, परंतु इस्रायलने कधीही आपत्कालीन परिस्थिती संपल्याचे जाहीर केले नाही आणि १९४८ मधील अनेक "तात्पुरते" उपाय रद्द केले गेले नाहीत. (१९४८ च्या आणीबाणीतील पुडिंग डिक्री तब्बल २०११ मध्ये दयाळूपणाने रद्द केली गेली).
कोरोना व्हायरसचे संक्रमण शून्यापर्यंत खाली आले तरीही, काही डेटा-भुकेली सरकारे युक्तिवाद करू शकतील की बायोमेट्रिक पाळत ठेवणारी (सर्व्हीएलन्स) प्रणाली सुरु ठेवण्याची आवश्यकता आहे. त्यासाठी ते कोरोनाव्हायरसच्या दुसर्‍या लाटेची भीती आहे किंवा मध्य आफ्रिकेत इबोलाचा नवीन वाण विकसित होत आहे किंवा आणखीही काही कारण देउ शकतील. कळलं ना तुम्हाला? आपले खाजगी आयुष्य आणि गोपनीयते बद्दल अलिकडच्या काळात मोठी लढाई चालू आहे. कोरोनाव्हायरस संकट हा लढाईचा निर्णायक मुद्दा (टिपिंग पॉईंट) असू शकतो. कारण जर लोकांना गोपनीयता आणि आरोग्य या दोहोंमध्ये मध्ये निवड करायला सांगीतले तर ते स्वाभाविकपणे आरोग्य निवडतील.
लोकांना गोपनीयता आणि आरोग्य यापैकी काहीतरीएक निवडायला सांगणे हेच तर समस्येचे खरे मूळ आहे. कारण ही निवडीची खरी संधी नाहीच! आपण गोपनीयता आणि आरोग्य या दोन्ही गोष्टींचा लाभ घेऊ शकतो, नव्हे तो आपल्याला मिळालाच पाहिजे. आपल्या आरोग्याचे रक्षण करणे आणि कोरोनाव्हायरसची महामारी थांबविणे, हे दोन्ही आपण मागू शकतो. पण त्यासाठी (सरकारने) निरंकुश पाळत ठेवण्याची यंत्रणा स्थापित करून नव्हे तर नागरिकांना सक्षम बनवून प्रयत्न केले पाहिजेत. अलिकडच्या काही आठवड्यांत, कोरोनाव्हायरस ची साथ मर्यादेत ठेवण्यासाठी दक्षिण कोरिया, तैवान आणि सिंगापूर यांनी काही अतिशय यशस्वी उपाययोजना केल्या. या देशांनी ट्रॅकिंग अॅप्लिकेशन्सचा थोडा उपयोग केला. परंतु त्यांचा मोठा भर मोठ्या प्रमाणात चाचण्या करण्यावर, प्रामाणिकपणे अहवाल देण्यावर आणि योग्य माहिती जाणणास उत्सुक असलेल्या जनतेच्या सहकार्यावर अधिक अवलंबून होता.
हितकारक मार्गदर्शक तत्त्वांचे पालन व्हावे यासाठी केंद्रीकृत देखरेख आणि कठोर शिक्षा हेच मार्ग नाहीत. उलट जेव्हा लोकांना वैज्ञानिक तथ्ये सांगितली जातील आणि जेव्हा अधिकारी आपल्याला खरे ते सांगतील असा विश्वास लोकांना वाटतो तेंव्हा त्यांच्यावर लक्ष न ठेवताही नागरिक योग्य वर्तन करतात. यंत्रणांचा वचक असलेल्या, अज्ञानी लोकांपेक्षा स्वयं-प्रेरित आणि योग्य माहिती असणारी जनता सामान्यत: खूपच शक्तिशाली आणि प्रभावी असते.
उदाहरणार्थ, साबणाने आपले हात धुण्याच्या प्रक्रियेचा विचार करा. मानवी स्वच्छतेमध्ये ही आजपर्यंतची सर्वात मोठी प्रगती ठरली आहे. या साध्या क्रियेमुळे दरवर्षी लाखो लोकांचे जीव वाचतात. आपण त्याविषयी विचारही करत नाही. पण लक्षात घ्या, अगदी अलीकडे, एकोणिसाव्या शतकातच शास्त्रज्ञांना साबणाने हात धुण्याचे महत्त्व कळले. पूर्वी, अगदी डॉक्टर आणि परिचारिका हात न धुता एका शस्त्रक्रियेच्या जागेवरून दुसऱ्या शस्त्रक्रियेसाठी जात असत. आज दररोज कोट्यवधी लोक साबणाने हात धुतात कारण ते ‘साबण पोलिसां’ना घाबरतात म्हणून नव्हे. तर वस्तुस्थिती समजल्यामुळे ते आपले हात धुतात. मी साबणाने माझे हात धुतो. कारण मी विषाणू आणि बॅक्टेरियाविषयी ऐकले आहे, मला समजले आहे की या लहान जीवांमुळे आजार उद्भवतात आणि मला माहित आहे की साबण त्यांना नाहीसे करतो.असा विचार त्यामागे असतो.
परंतु अशा पद्धतीचे अनुपालन आणि सहकार्यासाठी विश्वास आवश्यक आहे. लोकांनी विज्ञानावर, सरकारी अधिकाऱ्यांवर आणि माध्यमांवर विश्वास ठेवण्याची आवश्यकता आहे. गेल्या काही वर्षांमध्ये बेजबाबदार राजकारण्यांनी लोकांचा विज्ञानावर, सार्वजनिक प्राधिकरणांवर आणि माध्यमांवर असलेला विश्वास जाणीवपूर्वक कमी होईल अशी परिस्थिती निर्माण केली आहे.आता हेच बेजबाबदार राजकारणी जेव्हा हुकूमशाहीकडे जाणाऱ्या मार्गाकडे आकर्षित होतात तेंव्हा ‘जनता योग्य गोष्टी करेल, असा विश्वास ठेवता येणे आता शक्य नाही, असा त्यांचा युक्तिवाद असतो.
साधारणपणे, वर्षानुवर्षे नष्ट झालेला विश्वास एका रात्रीत पुन्हा निर्माण होऊ शकत नाही. अशा संकटकाळी, आपली मनेसुद्धा पटकन बदलू शकतात. आपण वर्षानुवर्षे आपल्या भावंडांशी कटु मतभेद बाळगतो. परंतु जेव्हा काही आपत्कालीन परिस्थिती उद्भवते तेव्हा आपल्याला अचानक विश्वास आणि प्रेमळपणाचा लपलेला साठा सापडतो आणि आपण एकमेकांना मदत करण्यासाठी धावतो.
अद्यापही उशीर झालेला नाही. सरकारांनी पाळत ठेवण्याची व्यवस्था तयार करण्याऐवजी विज्ञानावर, सरकारी अधिकार्‍यांवर आणि माध्यमांवर लोकांचा विश्वास पुन्हा निर्माण करणे सहज शक्य आहे. त्यासाठी आपण नवीन तंत्रज्ञानाचा नक्कीच उपयोग केला पाहिजे, पण तो केवळ या तंत्रज्ञानाने नागरिकांना सक्षम बनवण्यासाठीच. माझ्या शरीराचे तापमान आणि रक्तदाब यांवर सरकारने देखरेख ठेवण्याच्या बाजूने मी आहे, परंतु त्या डेटाचा वापर सर्व-शक्तिशाली सरकार तयार करण्यासाठी केला जाऊ नये. त्याऐवजी त्या डेटामुळे मला अधिक माहिती मिळून योग्य वैयक्तिक निवडी करण्यास सक्षम केले पाहिजे; तसेच सरकारलाही त्याच्या निर्णयांसाठी जबाबदार धरता आले पाहिजे.
जर मी २४ तास माझ्या स्वत: च्या वैद्यकीय स्थितीचा मागोवा घेऊ शकलो तर मला समजेल की मी इतर लोकांच्या आरोग्यासाठी धोकादायक ठरलो आहे की नाही. आणि हेही कळेल की कोणत्या सवयी माझ्या आरोग्यास उपयुक्त आहेत. आणि जर मला कोरोनाव्हायरसच्या प्रसाराबद्दल विश्वसनीय आकडेवारी आणि तिचे विश्लेषण मिळू शकली तर सरकार मला सत्य सांगत आहे की नाही आणि साथीच्या रोगाचा मुकाबला करण्यासाठी योग्य धोरणे अवलंबत आहेत की नाही हे मी ठरवू शकेन. अशी भावना मनात निर्माण होईल इतपत विश्वास नागरिकांना वाटावा अशी परिस्थिती निर्मान होणे गरजेचे आहे.
एक प्रकारे, सध्याची कोरोनाव्हायरस महामारी ही नागरिकतेची एक मोठी चाचणी आहे. पुढील दिवसांमध्ये, आपल्यापैकी प्रत्येकाने राजकारण्यांच्या स्वार्थी/स्वकेंद्री वागण्याच्या कहाण्यांवर विश्वास ठेवण्याऐवजी वैज्ञानिक डेटा आणि आरोग्य-तज्ञ यांच्यावर विश्वास ठेवला पाहिजे. अशी योग्य निवड करण्यात जर आपण अयशस्वी झालो तर कदाचित आपण आपले आरोग्य सुरक्षित ठेवण्याचे मौल्यवान स्वातंत्र्य स्वत:च्या हाताने गमावू आणि या भ्रमात राहू की आपले आरोग्य सुरक्षित ठेवण्याचा सरकार सांगतेय तोच एकमेव मार्ग आहे.
आपल्याला सामना करावा लागत असलेली दुसरी महत्वाची बाब म्हणजे राष्ट्रवादी वेगळेपणा (nationalist isolation)आणि जागतिक एकता. या रोगाची साथ आणि परिणामी उभं राहिलेलं आर्थिक संकट या दोन्ही जागतिक समस्या आहेत. केवळ जागतिक सहकार्याद्वारेच त्यांचे निराकरण प्रभावीपणे केले जाऊ शकते.
सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे व्हायरसचा पराभव करण्यासाठी आपण जागतिक स्तरावर माहितीची देवाणघेवाण करणे आवश्यक आहे. माहितीची देवाणघेवाण हा व्हायरसकडे नसलेला पण मनुष्यांकडे असलेला गुण आहे. चीनमधील कोरोनाव्हायरस आणि अमेरिकेतील कोरोनाव्हायरस ‘मानवांत संसर्ग कसा करावा’ याबद्दल एकमेकांना टिप्स देऊ शकत नाहीत. परंतु कोरोनाव्हायरस आणि त्याला कसे सामोरे जावे याबद्दल अनेक मौल्यवान धडे चीन अमेरिकेला शिकवू शकतो. एका इटालियन डॉक्टरला पहाटे मिलानमध्ये जे ज्ञान मिळाले ते कदाचित संध्याकाळपर्यंत तेहरानमध्ये काही जीव वाचवू शकेल. जेव्हा यूके सरकार काही धोरणांमध्ये निर्णय घेण्यास काचकूच करते, तेव्हा ज्यांनी एका महिन्यापूर्वी अशाच कोंडीचा सामना केला आहे अशा कोरीयावासीयांकडून त्यांना सल्लामसलत मिळू शकते. परंतु असे घडण्यासाठी, जागतिक सहकार्याच्या आणि विश्वासाच्या भावनेची गरज आहे.
येणाऱ्या दिवसांमध्ये, आपल्यापैकी प्रत्येकाने वैज्ञानिक डेटा आणि आरोग्य-तज्ञ यांच्यावर विश्वास ठेवला पाहिजे.जगातील सर्व देशांनी उघडपणे माहिती सामायिक करण्यास व नम्रपणे सल्ला घेण्यास तयार असले पाहिजे. तसेच आपल्याला मिळालेल्या डेटावर आणि प्राप्त झालेल्या माहितीवर विश्वास ठेवला पाहिजे. आपल्याला वैद्यकीय उपकरणे तयार करण्यासाठी आणि वितरणासाठी जागतिक प्रयत्नांची देखील आवश्यकता आहे, विशेषत: तपासणी किट आणि श्वसन यंत्रे. प्रत्येक देशाने स्थानिक पातळीवर स्वतंत्रपणे प्रयत्न करण्याऐवजी आणि मिळतील तेवढ्या उपकरणांचा साठा करण्याऐवजी सामुहिक जागतिक प्रयत्नाद्वारे उत्पादन मोठ्या प्रमाणात वाढवायला हवे. ती जीवनरक्षक उपकरणे अधिक प्रामाणिकपणे व न्याय्यपणे वितरित केली गेली पाहिजेत. एखाद्या युद्धाच्या वेळी अनेक देश जसे प्रमुख उद्योगांचे राष्ट्रीयीकरण करतात, त्याचप्रमाणे कोरोनाव्हायरस विरूद्ध सुरु असलेल्या मानवी युद्धासाठी आपल्याला महत्त्वपूर्ण उत्पादनांचे ‘मानवीयीकरण’ करण्याची आवश्यकता भासू शकते. भविष्यात त्या देशाला गरज पडल्यास इतर देश मदतीला येतील हा विश्वास बाळगून कोरोनाव्हायरसची थोडीच लागण झालेल्या श्रीमंत देशाने, मोठ्या प्रमाणात लागण झालेल्या गरीब देशाला जरुरी उपकरणे पाठवली पाहिजेत.
याच धर्तीवर आपण जगातील वैद्यकीय कर्मचार्‍यांचाही एकत्रित विचार करू शकतो, त्यासाठी प्रयत्न करू शकतो. सध्या कमी प्रभावित झालेले देश, त्यांच्या देशातील वैद्यकीय कर्मचार्‍यांना इतरांच्या गरजेच्या वेळी मदत करण्यासाठी आणि बहुमोल अनुभव मिळविण्यासाठी जगातील सर्वात अधिक लागण असलेल्या प्रदेशात पाठवू शकतात. त्यामुळे त्या देशांना मदत तर होईलच पण वैद्यकीय कर्मचार्‍यांना अनुभवही मिळेल. पुढे जर साथीचे केंद्र बदलले तर मदत उलट दिशेने वाहू शकेल.
आर्थिक आघाडीवरही जागतिक सहकार्याची नितांत आवश्यकता आहे. अर्थव्यवस्था आणि पुरवठा साखळ्यांचे जागतिक स्वरूप पाहता, जर प्रत्येक सरकार इतरांकडे पूर्णपणे दुर्लक्ष करून स्वत:चे काम करत असेल तर त्याचा परिणाम अनागोंदीत आणि एका गंभीर संकटात होईल. आपल्याला जागतिक कृती योजनेची आवश्यकता आहे आणि ती वेगाने करण्याची गरज आहे.
त्याचप्रमाणे प्रवासाच्या जागतिक करारावर सहमती होण्याचीही आवश्यकता आहे . सर्व आंतरराष्ट्रीय प्रवास महिनोनमहिने थांबविणे प्रचंड त्रासदायक होईल आणि कोरोनाव्हायरसच्या विरोधातील युद्धात अडथळा आणेल. आवश्यक त्या कमीतकमी प्रवाशांना जसे वैज्ञानिक, डॉक्टर, पत्रकार, राजकारणी, व्यावसायिक यांना सीमा ओलांडण्याची संमती देण्यासाठी सर्व देशांनी सहकार्य करणे आवश्यक आहे. मूळ देशांद्वारे प्रवाशाच्या पूर्व-तपासणीचा एक जागतिक करार करून हे केले जाऊ शकते. केवळ काळजीपूर्वक स्क्रीनिंग केलेल्या प्रवाशांनाच विमानात प्रवासाची परवानगी दिलेली आहे याची खात्री पटली , तर त्यांना आपल्या देशात स्वीकारण्यास अधिक देश् तयार होतील.
दुर्दैवाने, सध्या कोणताही देश कठोरपणे यापैकी काहीही करत नाहीत. आंतरराष्ट्रीय समुदायाला जणू एकाच वेळी एका सामूहिक पक्षाघाताने ग्रासले आहे. एव्हाना जागतिक नेत्यांची आणीबाणीची बैठक होऊन सर्वसाधारण कृती योजना तयार व्हायला हवी होती. परंतु जी७ नेत्यांनी या आठवड्यात केवळ व्हिडिओ कॉन्फरन्स आयोजित केली पण त्यातूनही अशी काही योजना तयार झाली नाही.
यापूर्वीच्या जागतिक संकटांमध्ये - जसे की २००८ चे आर्थिक संकट आणि २०१४ ची इबोला साथ - अमेरिकेने जागतिक नेत्याची भूमिका स्वीकारली होती. परंतु सध्याच्या अमेरिकन प्रशासनाने आपली जागतीक नेतेगीरी सोडलेली आहे असे दिसून येते. त्यातून हे स्पष्ट होते की मानवतेच्या भवितव्यापेक्षाही अमेरिकेला आपल्या महानतेची जास्त काळजी आहे.
अमेरिकन प्रशासनाने आपले अगदी जवळचे मित्रपक्षही सोडले आहेत. जेव्हा त्यांनी युरोपियन युनियन मधील सर्व प्रवासावर बंदी घातली, तेव्हा युरोपियन युनियनला काही आगाऊ सूचना देण्याचीही अमेरिकेने घेतली नाही. अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी कोरोनाव्हायरसच्या प्रसार सामना रोखण्यासाठी २६ युरोपियन देशांतील प्रवाशांवर व्यापकपणे निर्बंध आणण्याची घोषणा केली होती.अशा कठोर उपायांविषयी युरोपियन युनियनशी बातचीत करण्याचेही सौजन्य त्यांनी दाखवले नाही. आता जरी सध्याच्या अमेरिकन प्रशासनाने आपली भूमिका बदलून जागतिक कृती योजना तयार केली तरीही जो नेता कधीच जबाबदारी स्वीकारत नाही, केलेल्या चुकांची कबुली देत नाही आणि इतरांकडे सर्व दोष ढकलून सर्व श्रेय मात्र सहजपणे स्वत:कडे घेतो, अशा नेत्याला कुणी स्विकारणार नाही.
जर अमेरिकेने सोडलेली रिकामी जागा इतर कुणा देशांनी भरली नाही. तर सध्याची साथ थांबवणे फार कठीण तर होईलच. परंतु त्याचे विष पुढची अनेक वर्षे आंतरराष्ट्रीय संबंधांमध्ये भिनून राहील.तरीही प्रत्येक संकट ही एक संधी असते. आपण आशा करुया की सध्याच्या रोगाच्या साथीमुळे मानवजातीस जागतिक मतभेदांमुळे उद्भवणार्‍या तीव्र धोक्याची जाणीव होईल.
आपण मतभेदांच्या मार्गावरुन प्रवास करायचा की जागतिक एकतेचा मार्ग स्वीकारायचा यातून आता मानवतेने कशातरी एक निवड करण्याची आवश्यकता आहे. आपण मतभेद निवडले तर आताचे संकट लांबत तर जाईलच परंतु भविष्यात कदाचित आणखी वाईट आपत्तींना सामोरे जावे लागेल.त्याऐवजी आपण जागतिक एकता निवडली तर तो केवळ कोरोनाव्हायरसच नव्हे तर भविष्यातील सर्व साथीच्या आणि एकविसाव्या शतकातील मानवजातीला त्रास देणार्‍या संकटांवरीलही विजय ठरेल.
हरारी यांचे वरील विचार हे मन सून्न करून टाकणारे तर आहेतच परंतु कोरोनानंतरचे जग कसे असेल यावर प्रश्नचिन्ह निर्माण करणारेही आहेत. आगामी काळात तंत्रज्ञानाचा मोठ्याप्रमाणावरील वापर अटळ आहे. परंतु हा वापर जर सभ्यपणे आणि न्यायसंगत झाला तर भविष्यातील जग हे सुसंकृत असेल आणि हा वापर जर चुकीचा आणि दुष्टपणे झाला तर कोरोनाव्ह्यायरस नंतरचे जग कसे असेल याची कल्पनाही करवत नाही.
Subscribe for Free
RTI KATTA is a platform to empower oneself through discussions amongst each other to solve their problems by using Right to Information act, Every Sunday at Chittaranjan Watika, Model Colony,Shivaji nagar, Pune, between 9.30 to 10.30 A.M.
RTI Resource Person, RTI Columnist
Phone – 9923299199
